Salep

Kış aylarında içtiğimiz o sıcacık, mis kokulu, hem içimizi ısıtan hem de boğazımızı yumuşatan içecek olan salep aslında nasıl ve nereden  elde ediliyor? Faydaları nelerdir? Zararları var mıdır? Şimdi salep bitkisini tüm yönleriyle tanıyalım ve ona bir kez daha hayran olalım.

Salep bitkisi (Orchis), Orchidaceae familyası, yani salepgiller ailesinin bir üyesidir. Yumrulu, klorofil içermeyen, gövdesi yapraklı ve silindirimsi, çiçekleri salkım ya da başak şeklinde ve genellikle mor renkli olan çok yıllık otsu bir bitkidir. Mensup olduğu Orchidaceae familyasının yaklaşık 18.000 kadar türü vardır. Vanilya ile birlikte, bu familyanın halk arasında en çok bilinen türlerinden biridir.

Salep orkidesi daha çok Avrupa’nın ılıman bölgelerinde ve Akdeniz bölgesinde yayılış gösterir. Dağ, tepe ve orman gibi kırsal alanlarda; güneşli ya da gölgeli yerlerde; 2500 rakımına kadar kendine yaşam alanı bulabilir. Yaklaşık 100 kadar türü vardır. En çok yetiştiği ülkeler İran, Yunanistan, Bulgaristan, Suriye, Tunus, Fas, İtalya, Portekiz, İspanya ve Fransa olarak sıralanabilir. Ülkemizde ise özellikle Akdeniz (Antalya ve civarı), kıyı Ege, Batı Karadeniz (Kastamano ve civarı), İç Anadolu (Yozgat ve civarı) ve Doğu Anadolu (Van ve civarı) bölgelerinde yetişir ve 20 kadar türü bulunur.

Bitkinin bizler için asıl önemli olan kısmı ise toprak altında kalan yumrusudur. Aslında yabani bir orkide olan salebin yumruları toprak altından özenle çıkarılır, yıkanır ve temizlenir. Daha sonra kurutulmak üzere bir ip üzerine asılır. Kuruduktan sonra öğütülür ve toz haline getirilir. Ve böylece kavuşuruz toz salebimize.

Salep bitkisinin yumruları glikoz, müsilaj, glikomannan ve uçucu yağ içerir. Müsilaj sayesinde salep; su ile şişip akışkanlık kazanma ve kayganlaştırma özelliğine sahip olur. Bu yönüyle de çok faydalıdır.

Salep Faydaları

Bu kadar anlattık, tanıttık kendisini. Bakalım salebin faydaları nelermiş?

• Salep grip ve nezle gibi hastalıklara iyi gelir. Boğazda oluşan rahatsızlığı ve kaşıntıyı giderir. İçerisindeki müsilaj sayesinde boğazı yumuşatır.
• Yine az önce yukarıda bahsettiğim müsilaj sayesinde tok tutma özelliği vardır. Bu nedenle de bayanlar tarafından kilo vermek için çokça tercih edilir.
• Bağışıklık sistemimize destek olur ve vücudu hastalıklara karşı korur.
• Bayanların regl dönemlerini daha rahat ve düzenli geçirmesini sağlar. Sancıları azaltır.
• Bağırsakların içinde yaşayan minik solucanları düşürmek salep ile mümkündür. Aynı zamanda bağırsakların çalışmasını da düzene sokar.
• Salep ile mide problemlerinizi de çözebilirsiniz, hazmı kolaylaştırır.
• Zihnimizin çalışma gücünü artırır ve kalbi kuvvetlendirir. İçerdiği glikomannan maddesi nedeniyle dondurma üretiminde sıklıkla kullanılır. Ayrıca sütlü tatlıların da olmazsa olmazıdır salep.
• Kış aylarında vazgeçilmez içeceğimiz olmasının bir başka nedeni de vücudun ısınmasını sağlamasıdır. Bunu kan dolaşımını hızlandırarak yapar.

Salep Zararları

Bildiğiniz gibi bazı bitkiler zehirlidir, bazı bitkiler yararlı ve bazıları ise hem yararlı hem de zararlı olabilir.  Peki salep bitkisinin herhangi bir zararı var mıdır? Ya da kimler salebi tüketmemelidir?

Salep kalın bağırsak iltihabı ve kanaması olan kimseler tarafından tüketilmemelidir. Bunun dışında bazı kişilerin salebi tüketirken daha dikkatli olması gerekir. Mesela salep genelde içine şeker eklenerek hazırlandığından diyabet, yani şeker hastalığı olan kişiler tarafından tüketilmemelidir. Tatlılarda da kullanıldığından aynı kişilerin bunları yemekten kaçınması gerekir. Benzer şekilde önemli ve kronik bir rahatsızlığı olan kişiler kullanmadan önce mutlaka doktoruna danışmalıdır.

Salep Yetiştiriciliği

Evet işte bu kadar önemli ve değerli bir bitki salep. Peki ülkemizde yeterince yetiştiriliyor mu? Ya da istesek nasıl yetiştirebiliriz? Salep tohumu ve yumrusunu yetiştirmek, üretimine başlamak için özel bir toprağa ihtiyacınız yok. Bahçede dahi üretseniz kar edebileceğiniz bir bitkidir. Tabii üretime başlamak için yine sadece bir salep tohumuna ihtiyacınız olacak.

Koruma altına alınmış bir tür olduğu için, bulunduğunuz ildeki Tarım Bakanlığı müdürlüğüne giderek üretimini yapmak istediğinizi belirtebilirsiniz. Eğer bulunduğunuz ilde teşvik programı var ise size salep tohumunu verip, nasıl yetiştireceğiniz ile ilgili de bilgi verirler. Bu konuda biz de biraz yardımcı olabiliriz.

Salep kumsal, kireçli ve yumuşak toprağı daha çok sever. Ekimi bölgeden bölgeye değişiklik gösterir. Eylül-ocak ayları arasında ekilir ve nisan-haziran arasında toplanır. Filizleri genellikle mayıs ayında çiçek açar ve toplanmaya hazır hale gelir. Her filizden ortalama 4-5 tane salep tohumu elde edilir. Ancak üretimin devamlılığı için bunların bir kısmı tohumluk olarak ayrılır. Yumruları aldıktan sonra yıkayıp, kurutup, toz haline getirmek yeterli olacaktır.

• Yumru için çok iyi bir tarla hazırlığına ihtiyaç vardır. Organik gübre tercih edilmelidir, çünkü bitki kimyasal gübreyi pek sevmez.
• Toprak işlendikten sonra yüksekliği 25-30, genişliği 70-80 santimetre olan küçük sırtlar oluşturulmalıdır. Bu sayede hem tohum yatağı oluşturulmuş, hem de tohumun aşırı yağışlar nedeniyle su altında kalması önlenmiş olur.
• Sonrasında sıra arası 15, sıra üzeri 10 santimetre olacak şekilde dikim yapılır. Yumrular soğan kıskası diker gibi, 6-7 santimetre derine dikilir. Büyüme noktalarının yukarı geldiğine emin olmak gerekir.
• Bitki yetişme sürecinde yabancı otlara karşı hassastır. Bu nedenle biten yabancı otların hasada kadar en azından 2-3 defa toplanması gerekir. Kışın ihtiyaç duyduğu suyu yağışlarla alır. İlkbaharda yağışların yetersiz kalması durumunda sulama yapılması gerekebilir.
• Bir diğer sorun alternaria hastalığıdır. Bitkinin su altında kalması nedeniyle ortaya çıkar. Sebebi fazla gölge ortamda yetişmesi ya da fazla yağış almasıdır.
• Baharın gelişiyle beraber ortaya çıkan toprak kurtları ve yaprak bitleri, bitkiye zarar verebilir. Bunlar için önlem alınmalıdır.
• Hasat zamanı genellikle arpa hasadına denk gelir. Tam çiçeklenme olduğu zaman hasat yapılmalıdır. Örneğin Ege bölgesinde tam çiçeklenme genellikle nisan ayının sonunda olur.
• İyi bakılan bitkinin verimi 1’e 3’tür. Dekara 200-250 kilogram yumru dikildiğini düşünecek olursak, 600 ile 750 kilogram arasında verim elde edilmiş olur.

Geriye salebin toz haline getirilmesi kalır. Öncelikle yumruların üzerindeki toprak kalıntıları temizlenir. Sonrasında kaynatma işlemi yapılır. Yumrular su, süt ya da ayran içinde kaynatılabilir. Süt ve ayran içinde kaynatmak randımanı arttırırken, depolama süresini kısaltır. Bu yüzden genellikle su kullanılır.

• Yumrular kaynayan suda yaklaşık 15 dakika bekletilir. Bu süre erken toplanan yumrularda daha kısa, geç toplanan yumrularda daha uzun tutulur. Çünkü geç toplanan yumrular fazla kaynatıldığında çatlar.
• Kaynatılan yumrular güneşli bir yere serilerek kurutulur. Kaynatma işleminden önce yumruların ipe dizilmesi, kurutma işlemini kolaylaştırır. İpe dizme kaynamadan sonra da yapılabilir.
• Yumruların kuruma süresi hava şartlarına göre değişiklik gösterir, ancak ortalama 10 gündür. Tamamen kuruyan yumrular istenirse bu şekilde, istenirse değirmende öğütülüp toz haline getirildikten sonra satılır.
• Depolanacak yumrular için en ideal tercihin adi (iklimlendirmesiz) depo koşulları olduğu tespit edilmiştir. Depolama öncesinde 10 gün kadar soldurulan yumrular; delikli plastik poşetlerde, kuru talaş içinde saklanır. Eğer düşük sıcaklıkta saklanırlarsa gereğinden erken sürer, açıkta bırakılırlarsa kurur ve fazlasıyla fire verirler.

Salebin yetiştiriciliği biraz zahmetli bir iştir. Ancak küçük bir tarladan geçimini sağlamak isteyen çiftçi kardeşlerimiz için iyi bir tercihtir. İster yumru isterse toz halinde satılabilir. Alıcısı hazır olduğundan ürünü tarladayken satmak bile mümkündür.