Herkesin çevresinde sıkça duyduğu ama bir türlü mutfağına sokamadığı bazı baharatlar hatta yiyecekler vardır. Bugünkü yazımızda da böyle bir bitkiden söz edeceğiz sizlere. Bu bitki, halk arasında ‘aş otu’ ve ‘kinzi’ adlarıyla da bilinen kişniş otudur (Coriandrum sativum). Özellikleri, faydaları, nerelerde yetiştiği, nasıl kullanılabileceği gibi birçok konuya değinip; onu daha yakından tanıyın istiyorum. Tanıyın ki; bu güzel bitkiden mahrum olmayın. Gelin şimdi özelliklerinden bahsederek başlayalım tanımaya.
Tıpkı rezene, kereviz, dereotu, anason ve maydanoz bitkileri gibi Apiaceae yani Maydanozgiller familyasına ait bir bitkidir. Görüntü itibariyle maydanozu andırır fakat tadı oldukça farklıdır. Boyu 20 ile 60 cm arasında olan tek yıllık otsu bir bitkidir. Bu bitkinin kurutulmuş olan tohumuna kişniş adı verilir ve daha çok baharat olarak kullanılır. İçerisinde fosfor, magnezyum ve manganez gibi mineraller, vitaminler, elzem yağ asitleri, lif, antioksidan ve fitonutrientler bulunur. Osmanlı mutfağına bile girmiş olan ve tarihi çok eskiye dayanan şifalı bir bitki olduğunu da söylemeden geçmeyelim. Tazesini pazarlarda, tohumunu ise aktarlarda bulmak mümkündür. Tohumların şekilleri yetiştiği bölgeye göre değişiklik gösterebilir.
Peki, nerelerde yetişir bu kıymetli ot? Başta Hindistan, Tayland, Meksika, Gürcistan olmak üzere; Kuzey Afrika ve Asya’da geniş yayılış gösterir. Ülkemizde ise daha çok Akdeniz bölgesinde yetişir.
Her kısmı ayrı ayrı değerlendirilip kullanılabilen kişniş otu oldukça bereketlidir. Birçok alanda kullanılır. Daha çok yemeklerde baharat olarak kullanılmaktadır. Bunun dışında tıp ve kozmetik alanında da kullanılan bir bitkidir. Hatta sağlığa faydalı baharatlar içerisinde üst sıralarda yer alır. Bu özelliğini içerdiği esansiyel ve aromatik yağlara borçludur diyebiliriz.
Divan-ı Lügati’t Türk’te yuvarlak şeyler için söylenen ‘yumgak tene’ adı ile geçer kişniş. Osmanlı döneminde, mutfaklardan eksik olmayan ve birçok yemekte tarçın ve karabiber eşliğinde kullanılan bir baharat olmuştur. Aynı zamanda 14. Ve 15. yüzyıllarda Fatih Sultan Mehmet’in, balığın yanında mutlaka içinde kişniş bulunan bir meze hazırlattığı söylenmektedir.
Kişniş Faydaları
Kişniş, güçlü antioksidan özelliği sayesinde gripten kansere kadar uzanan birçok hastalığa karşı vücudu korur.
- İçindeki yağ asitleri sayesinde, kötü kolesterol olarak bilinen LDL’yi düşürür. İyi kolesterol olan HDL’yi ise artırır. Böylece vücuda destek verir.
- Linoleik asit gibi yağ asitleri sayesinde kolesterolü dengelerken kan şekerini düzenlemeyi de ihmal etmez.
- Kalp ve damar sağlığını koruyarak, felç ve kalp krizi gibi rahatsızlıkların önüne geçer.
- Kişniş, göz ve deri rahatsızlıkları için adeta doğal bir ilaçtır. İçinde bulunan cineol adlı madde sayesinde iltihapların tedavisine yardımcı olur.
- Sindirim sistemi sağlığı için de çok önemlidir. Sindirim sisteminin çalışmasını düzenler, hazmı kolaylaştırır ve şişkinliği giderir. Bunun yanında iştahsızlık sorunu yaşayanlar için birebirdir. İştah açıcı özelliği vardır.
- Diş ve diş eti rahatsızlıklarına iyi gelir. Çiğnenerek kullanıldığında ağız kokusunu giderir.
- Besin zehirlenmelerini önlemede etkili olduğu için en çok zehirlenmelere yol açan tavuk yemekleri gibi yemeklerde kullanılması tavsiye edilir.
- Vücudu toksinlerden arındırır. Bu nedenle de diyet yapan kişilerin vazgeçilmez bitkisidir.
- Mide bulantısı, kusma ve baş dönmesi gibi ani gelişen rahatsızlıklarda önleyici etkileri bulunur.
- Sedatif etkili bir ottur. Yani rahatlatıcı etkisi vardır. Sinirleri gevşeterek baş ağrısına iyi gelir. Aynı zamanda stres ve uykusuzluk sorunu için çok faydalıdır. Uykuya geçişi kolaylaştırır.
- Bayanlarda regl dönemini düzene sokar. Sancıları hafifletir.
Kişniş Zararları
Kişniş, daha çok sağlığa olan faydaları ile bilinen bir bitkidir. Ancak her bitkide olduğu gibi, aşırı miktarda tüketilmesi belli yan etkilerin oluşmasına sebep olabilir. Bu nedenle aşırıya kaçmadan bilinçli şekilde tüketilmesine dikkat edilmelidir. Kronik rahatsızlığı olanlar ve hamilelerin ise kullanmadan önce doktoruna danışması gerekir.
Kişniş Yetiştirilmesi
Kişniş otunu tohum ile yetiştirmek mümkündür. Tohumların ekiminin genellikle ilkbahar, sonbahar ve yaz aylarında yapılması tavsiye edilir.
Tohumun kalitesi ve ekimi; hasadın verimliliği açısından önemlidir. Ekim derinliği 0,5 -1 cm arasında olmalıdır. Eğer fide kullanılacaksa ekim aralıkları, tohum ekim aralıkları ile aynı olabilir.
Tohumları yerlerine atmadan önce bir gün suda veya nemli bir bez içerisinde bekletmek, çimlenme oranını artıracaktır. Toprak ısısının 10-20 derece arasında olması uygundur.
Kişniş tohumlarını kap içerisinde veya viyolalarda çimlendirecekseniz, kabın veya viyolan üst seviyesine kadar torf karışımından oluşan toprakla doldurunuz. Fısfıs yardımıyla nemlendiriniz.
Daha sonra tohumları yerleştiriniz ve geriye kalan kısmı aynı toprakla doldurunuz. Doldurma işlemi bittikten sonra yüzey toprağını fısfıs yardımıyla nemlendiriniz. Arada bir kontrol ederek toprağı fısfısla nemlendirmeye devam ediniz. Tahmini tohumlarının çimlenmesi 20-30 gün arasındadır. Tohumlar fide şekline geldiğinde ve boyları yaklaşık 4-5 cm olduğunda bahçenize veya daha büyük bir saksıya aktarabilirsiniz.